درمان ژنی برای بازیابی بینایی در سندرم آشر؛ آیا جهش بزرگ در درمان نابینایی‌های ژنتیکی فرا رسیده است؟

تصور کنید هر صبح وقتی از خواب برمی‌خیزید، فقط دنیایی تیره‌و‌تار را بتوانید ببینید، بدون اینکه بتوانید چهرهٔ عزیزانتان را ببینید یا حتی مسیر قفسه‌های محل کارتان را پیدا کنید. حالا تصور کنید یک تزریق ساده، ناگهان پنجره‌ای به روشنایی برایتان باز کند. این دقیقاً داستان مرد ۳۸ساله‌ای است که به‌دلیل ابتلا به نوعی نادر از سندرم آشر (Usher Syndrome Type 1b) از کودکی ناشنوا و به‌تدریج نابینا شد، اما با نخستین درمان ژنی جهان برای این بیماری، توانست بینایی‌اش را تا حدی بازیابد. این دستاورد، تنها مربوط به او نیست؛ بلکه می‌تواند نقطهٔ عطفی در تاریخ درمان نابینایی‌های ژنتیکی باشد. درمانی که از نظر علمی، تحقق آن سال‌ها غیرممکن به‌نظر می‌رسید، حالا به کمک رویکردی خلاقانه به واقعیت نزدیک شده است. آیا این دستاورد می‌تواند آغاز عصر تازه‌ای در درمان بیماری‌های بدون درمان باشد؟ پاسخ در ژنی است که به‌سختی در یک ویروس جا شد، اما به‌راحتی امید را در زندگی یک انسان جای داد.

سندرم آشر نوع 1b؛ بیماری‌ای نادر و پیچیده

سندرم آشر نوع 1b یکی از نادرترین و مخرب‌ترین اختلالات ژنتیکی ارثی است که با دو ویژگی برجسته شناخته می‌شود: ناشنوایی مادرزادی و کاهش تدریجی بینایی که معمولاً از نوجوانی آغاز می‌شود. منشأ این اختلال، جهش در ژنی به‌نام MYO7A است. این ژن دستورالعمل ساخت پروتئینی را در اختیار سلول‌ها می‌گذارد که هم در عملکرد گوش داخلی (برای شنیدن) و هم در شبکیهٔ چشم (برای بینایی) حیاتی است. در غیاب این پروتئین، سلول‌های گیرندهٔ نوری به‌درستی کار نمی‌کنند و پیام نوری به مغز منتقل نمی‌شود.

افراد مبتلا به این بیماری، به‌تدریج نابینا می‌شوند؛ نخست با شب‌کوری و کاهش میدان بینایی، و در نهایت با رسیدن به مرحلهٔ نابینایی کامل. تاکنون هیچ درمان تأییدشده‌ای برای این بیماری وجود نداشته و بیشتر بیماران صرفاً با کمک توان‌بخشی، یادگیری بریل، یا ابزارهای کمکی دیجیتال به زندگی ادامه می‌دادند.

چرا درمان ژنی برای MYO7A دشوار بود؟

هرچند در دههٔ گذشته، درمان‌های ژنی برای برخی بیماری‌های شبکیه موفقیت‌آمیز بوده‌اند، اما ژن MYO7A با یک مشکل فنی روبه‌روست: اندازهٔ آن بسیار بزرگ است. به‌طور معمول، درمان‌های ژنی از ویروس‌هایی استفاده می‌کنند که نقش حامل (vector) را دارند و نسخهٔ سالم ژن را به درون سلول می‌برند. اما MYO7A به‌قدری بزرگ است که در این ویروس‌ها جا نمی‌شود.

پژوهشگران مؤسسهٔ ژنتیک و پزشکی تله‌تون (TIGEM) در شهر پوتسولی ایتالیا راه‌حلی خلاقانه برای این مشکل پیدا کردند: ژن را به دو نیم تقسیم کردند و هر نیمه را در یک ویروس جداگانه قرار دادند. این دو نیمه، پس از ورود به سلول‌های شبکیه، توسط سازوکارهای سلولی دوباره به هم متصل شده و نسخهٔ کامل و فعال پروتئین مورد نیاز را تولید می‌کنند. در تئوری، این رویکرد باید به بازسازی جزئی بینایی بینجامد. و در عمل، اکنون نشانه‌هایی از موفقیت آن دیده می‌شود.

نتیجهٔ درمان در نخستین بیمار انسانی

این مرد ۳۸ساله، نخستین انسان در جهان بود که این درمان را دریافت کرد. او در یک کارآزمایی بالینی که هنوز ادامه دارد، تحت تزریق این ژن دوپاره قرار گرفت. تنها دو هفته بعد، نخستین نشانه‌های بهبود در بینایی او ظاهر شد. این بهبودی نه‌تنها شامل دیدن بهتر در نور مناسب بود، بلکه حتی در نور کم نیز توانست اشیاء را تشخیص دهد. او توانست چهره‌ها را شناسایی کند، مسیر قفسه‌ها را در انبار محل کارش ببیند و حتی زیرنویس‌های تلویزیون را بخواند.

پروفسور فرانچسکا سیمونلی، رئیس مرکز درمان‌های پیشرفتهٔ چشمی در دانشگاه وان‌ویتلی ایتالیا و یکی از سرپرستان پژوهش، می‌گوید: «این پیشرفت‌ها نه‌فقط سریع ظاهر شدند، بلکه در طول زمان نیز پایدار بودند.»

ایمنی و پایداری درمان؛ فراتر از یک موفقیت بصری

در علم پزشکی، علاوه بر اثربخشی درمان‌ها؛ ایمنی آنها هم باید در نظر گرفته شود. در مورد این درمان ژنی نوظهور برای سندرم آشر، خوشبختانه تاکنون هیچ عارضهٔ جانبی جدی گزارش نشده است. عوارضی که مشاهده شدند، خفیف، ناد، و کاملاً قابل‌کنترل بوده‌اند. این مسئله، گامی مهم در جهت امکان‌پذیر شدن کاربرد گسترده‌تر این روش در آینده است، به‌ویژه برای اختلالی که پیش‌تر به‌کلی غیرقابل‌درمان محسوب می‌شد.

البته باید توجه داشت که این درمان هنوز در مرحلهٔ آزمایشی است. در حال حاضر، هشت بیمار در این کارآزمایی بالینی شرکت کرده‌اند و قرار است در مراحل بعدی، دوز بالاتری از درمان روی هفت بیمار دیگر آزمایش شود. هدف نهایی، بررسی دقیق‌تر اثربخشی و ایمنی درمان در مقیاس گسترده‌تر است. حتی در صورت موفقیت کامل این مرحله، فرآیند دریافت تأییدیه‌های بین‌المللی برای استفادهٔ عمومی، ممکن است چندین سال به‌طول بیانجامد.

افق تازه‌ای برای درمان بیماری‌های ارثی چشم

با وجود آنکه درمان همچنان در مراحل مقدماتی قرار دارد، محققان به‌روشنی از امیدی تازه سخن می‌گویند. روش دوپاره‌سازی ژن می‌تواند الگویی برای درمان سایر بیماری‌های ژنتیکی باشد که در آن‌ها اندازهٔ بزرگ ژن، مانعی در برابر استفاده از روش‌های کلاسیک درمان ژنی ایجاد کرده است. اگرچه تمرکز فعلی بر سندرم آشر نوع 1b است، اما این فناوری شاید در آینده به درمان اختلالات دیگری مانند رتینیت پیگمنتوزا، بیماری اشتارگارد و سایر نابینایی‌های ارثی نیز راه پیدا کند.

پروفسور سیمونلی در پایان گفت: «این فقط شروع ماجراست، اما نتایج فعلی برای کسانی که سال‌ها با نابینایی زندگی کرده‌اند، امیدی واقعی ایجاد می‌کند. امیدی که می‌تواند چشم‌انداز درمان بیماری‌های ژنتیکی بی‌درمان را تغییر دهد.»

جمع‌بندی

درمان ژنی جدید برای سندرم آشر نوع 1b با موفقیت توانسته بینایی مردی را که از کودکی نابینا بود، به‌طور جزئی بازیابی کند. این درمان، به‌کمک فناوری نوین تقسیم ژن و بازسازی آن در سلول، بر یکی از موانع تکنیکی بزرگ درمان‌های ژنتیکی فائق آمده است. علاوه بر اثربخشی، ایمنی اولیه این روش نیز امیدوارکننده بوده و زمینه را برای کارآزمایی‌های گسترده‌تر فراهم کرده است. این دستاورد، گامی تعیین‌کننده در مسیر درمان اختلالاتی است که تاکنون بدون هیچ گزینه درمانی باقی مانده بودند.

❓ سؤالات رایج (FAQ)

سندرم آشر نوع 1b چیست و چه عوارضی دارد؟
این نوع از سندرم آشر یک بیماری ژنتیکی است که باعث ناشنوایی مادرزادی و کاهش تدریجی بینایی از نوجوانی می‌شود.

چرا درمان ژنی برای این بیماری تاکنون دشوار بوده است؟
زیرا ژن عامل بیماری (MYO7A) بسیار بزرگ است و در حامل‌های ویروسی معمول جای نمی‌گیرد، بنابراین نمی‌توان آن را به‌راحتی به سلول منتقل کرد.

درمان جدید چگونه این مشکل را حل کرده است؟
محققان ژن را به دو بخش تقسیم کرده‌اند و هر بخش را با یک ویروس جداگانه وارد بدن می‌کنند تا درون سلول دوباره بازسازی شود.

نتیجه درمان روی نخستین بیمار چه بوده است؟
این فرد توانست ظرف دو هفته پس از درمان، بهبودی چشم‌گیری در بینایی خود تجربه کند و توانایی‌هایی مانند تشخیص چهره و خواندن را به‌دست آورد.

آیا این درمان تایید نهایی شده است؟
خیر. درمان هنوز در مرحلهٔ کارآزمایی بالینی است و نتایج آن باید در آینده با حجم داده‌های بیشتر تأیید شود.

منبع