رازهای علمی برای حفظ جوانی مغز و ذهن شما

یکی از بزرگ‌ترین ترس‌های ما با افزایش سن، از دست دادن توانایی‌های ذهنی است؛ کند شدن حافظه، کاهش تمرکز و این باور عمومی که مغز، مانند هر بخش دیگری از بدن، در مسیر یک‌طرفه‌ای به سمت زوال حرکت می‌کند. اما اگر به شما بگوییم بخش بزرگی از این باور، اشتباه است، چه؟ اگر بگوییم علم جدید نشان می‌دهد که مغز ما ظرفیت شگفت‌انگیزی برای بازسازی و حتی قوی‌تر شدن در طول عمر دارد؟ این خبر بسیار خوبی برای همه کسانی است که به دنبال زندگی بهتر و موفق‌ هستند.

کشف علمی هیجان‌انگیز: چگونه بخش‌هایی از مغز با افزایش سن قوی‌تر می‌شوند؟

یک باور عمومی وجود دارد که مغز با افزایش سن، به طور پیوسته تحلیل می‌رود. اما یک تحقیق جدید این باور را به چالش می‌کشد. دانشمندان دریافته‌اند که برخی بخش‌های مغز ما نه تنها با افزایش سن ضعیف نمی‌شوند، بلکه در واقع ضخیم‌تر و قوی‌تر هم می‌شوند.

این کشف هیجان‌انگیز نشان می‌دهد که توانایی مغز برای انطباق و تغییر، که به آن انعطاف‌پذیری عصبی (Neuroplasticity) می‌گویند، حتی در سنین بالا نیز ادامه دارد.

چپ مغزی و راست مغزی؛ یک واقعیت علمی یا دروغ بزرگ؟ + ویدئو

کدام بخش از مغز قوی‌تر می‌شود؟

این تحقیق بر ناحیه‌ای به نام قشر حسی-پیکری (somatosensory cortex) تمرکز دارد. این همان بخشی از مغز است که اطلاعات حسی را از بدن پردازش می‌کند و به شما اجازه می‌دهد نرمی یک پتو، گرمای یک فنجان چای یا بافت میوه‌ها را حس کنید.

محققان در این پژوهش که نتایج آن در مجله معتبر Nature Neuroscience منتشر شده، دریافتند که ساختار این ناحیه شبیه به چند لایه کرپ روی هم است و این لایه‌ها با افزایش سن، به شکل متفاوتی تغییر می‌کنند. در حالی که برخی لایه‌ها طبق انتظار نازک‌تر می‌شدند، لایه‌های میانی و بالایی که مسئول پردازش محرک‌های لمسی هستند، در افراد مسن ضخیم‌تر از افراد جوان بودند.

انعطاف‌پذیری عصبی: جاده‌های مغز شما همیشه در دست ساخت هستند

برای درک اهمیت این کشف، باید با مفهوم انعطاف‌پذیری عصبی آشنا شویم. مغز ما مانند یک شهر بزرگ با میلیون‌ها جاده (اتصالات عصبی) است. انعطاف‌پذیری عصبی یعنی توانایی این شهر برای ساختن جاده‌های جدید یا تغییر مسیر جاده‌های قدیمی بر اساس نیاز و تجربیات جدید.

تا پیش از این تصور می‌شد که این «ساخت و ساز» در جوانی به اوج خود می‌رسد و در پیری متوقف می‌شود. اما تحقیق جدید نشان می‌دهد که مغز ما حتی در سنین بالا نیز یک شهر پویا و در حال تغییر است.

«استفاده کن یا از دست بده»: راز پیری سالم مغز

اما چرا برخی لایه‌ها ضخیم‌تر و برخی دیگر نازک‌تر می‌شوند؟ تیم تحقیق معتقد است پاسخ در همان اصل معروف «استفاده کن یا از دست بده» (Use it or lose it) نهفته است.

لایه‌های میانی و بالایی قشر حسی-پیکری به دلیل تماس دائمی ما با محیط اطراف (لمس کردن اشیاء، گرفتن دست دیگران و کارهایی از این قبیل) به طور مداوم فعال و در حال استفاده هستند. این استفاده مداوم، مانند ورزش دادن یک عضله، باعث تقویت و حفظ آن‌ها می‌شود.

جالب‌تر اینکه محققان دریافتند حتی لایه‌هایی که نازک‌تر می‌شوند نیز در حال تلاش برای جبران هستند. در این لایه‌ها، ضخامت میلین (Myelin) افزایش یافته بود. میلین یک لایه چربی است که مانند روکش عایق، رشته‌های عصبی را می‌پوشاند. هرچه این لایه ضخیم‌تر باشد، پیام‌های عصبی سریع‌تر و بهتر منتقل می‌شوند. افزایش میلین در سنین بالا، نشانه دیگری از تلاش مغز برای حفظ کارایی و سازگاری با شرایط جدید است.

نقشه راه عملی برای جوان نگه داشتن ذهن

حالا که می‌دانیم مغز ما ظرفیت بازسازی خود را دارد، سوال اصلی این است: چگونه می‌توانیم این فرآیند را تقویت کنیم؟ جوان نگه داشتن ذهن یک فرآیند فعال است که بر چند ستون کلیدی استوار است:

۱. بهترین ورزش برای مغز: چالش‌های ذهنی جدید

مغز برای قوی ماندن، به چالش‌کشیده‌شدن نیاز دارد. انجام کارهای تکراری، مغز را تنبل می‌کند. برای جوان نگه داشتن ذهن، باید به طور مداوم آن را با اطلاعات و مهارت‌های جدید تغذیه کنید.

• یادگیری مهارت جدید: یادگیری زبان جدید یا یک ساز موسیقی، از بهترین ورزش‌ها برای مغز است، زیرا بخش‌های مختلفی از مغز را به طور همزمان فعال می‌کند.
• بازی‌های استراتژیک: بازی‌هایی مانند شطرنج، سودوکو یا حتی بازی‌های ویدیویی استراتژیک، به تقویت حافظه، حل مسئله و تفکر انتقادی کمک می‌کنند.
• خروج از منطقه امن: کارهای ساده‌ای مانند انتخاب یک مسیر جدید برای رفتن به خانه یا مسواک زدن با دست غیرغالب، مغز را مجبور به ساختن مسیرهای عصبی جدید می‌کند.

معرفی ۸ بازی فکری برای تقویت حافظه بزرگسالان

۲. فعالیت بدنی منظم: سلامت جسم، سلامت ذهن

جدیدترین تحقیقات علمی به طور قطعی نشان داده‌اند که سلامت مغز از سلامت بدن جدا نیست. ورزش کردن، به خصوص ورزش‌های هوازی مانند پیاده‌روی سریع، دویدن و شنا، تأثیرات شگفت‌انگیزی بر مغز دارد:

• افزایش جریان خون: ورزش، اکسیژن و مواد مغذی بیشتری را به مغز می‌رساند.
• تحریک نوروژنز: فعالیت بدنی باعث تولید پروتئینی به نام BDNF می‌شود که به رشد سلول‌های عصبی جدید و تقویت اتصالات موجود کمک می‌کند. جوان نگه داشتن ذهن بدون تحرک بدنی تقریباً غیرممکن است.

۳. تغذیه دوستدار مغز: سوخت مناسب برای سلول‌های عصبی

مغز شما حدود ۲۰ درصد از کل انرژی بدن را مصرف می‌کند. بنابراین، چیزی که می‌خورید تأثیر مستقیمی بر عملکرد آن دارد.

• چربی‌های سالم (امگا-۳): در ماهی‌های چرب، گردو و دانه‌های کتان یافت می‌شود و برای ساخت غشای سلول‌های مغزی ضروری است.
• آنتی‌اکسیدان‌ها: در میوه‌ها و سبزیجات رنگارنگ (مانند توت‌ها و سبزیجات برگ‌دار) وجود دارند و از سلول‌های مغز در برابر آسیب محافظت می‌کنند.
• کاهش قند و غذاهای فرآوری‌شده: مصرف بالای قند می‌تواند باعث التهاب و آسیب به حافظه شود.

چرا و چطور حذف قند از رژیم غذایی را شروع کنیم؟ + برنامه رژیم بدون قند ۷ روزه

۴. ارتباطات اجتماعی عمیق: داروی ضد انزوای مغز

انسان موجودی اجتماعی است و انزوای اجتماعی یکی از بزرگ‌ترین ریسک‌فاکتورها برای زوال عقل است. گفتگوهای عمیق و معنادار با دیگران، یک ورزش پیچیده برای مغز محسوب می‌شود. این فعالیت‌ها بخش‌های مربوط به زبان، حافظه، همدلی و حل مسئله را به طور همزمان فعال می‌کنند. برای جوان نگه داشتن ذهن، روابط اجتماعی خود را پرورش دهید. برای تقویت روابط اجتماعی بعد از ۵۰ سالگی، چندین راهکار اثربخش وجود دارد.

باورهای اشتباه درباره پیری مغز

• باور غلط: شما با تمام سلول‌های مغزی خود به دنیا می‌آیید و دیگر سلول جدیدی ساخته نمی‌شود.
• واقعیت علمی: مغز حتی در سنین بالا نیز قادر به ساختن سلول‌های عصبی جدید (نوروژنز)، به خصوص در بخش حافظه است.

• باور غلط: از دست دادن حافظه، بخش اجتناب‌ناپذیر و طبیعی پیری است.
• واقعیت علمی: فراموشی‌های جزئی طبیعی است، اما از دست دادن شدید حافظه، نشانه‌ی بیماری است و نه پیری طبیعی. سبک زندگی سالم می‌تواند به شدت از حافظه محافظت کند.

سخن پایانی

در نهایت، بزرگ‌ترین پیام یافته‌های علمی جدید این است که مغز ما یک مجسمه سنگی نیست که به مرور زمان فرسوده شود، بلکه مانند یک باغ است که نیاز به مراقبت و باغبانی مداوم دارد. فرآیند پیری مغز یک خیابان یک‌طرفه به سمت زوال نیست. شما امروز با انتخاب‌های خود، در حال کاشتن بذرهای سلامت مغز فردای خود هستید.

شاید بهترین قدم بعدی، انتخاب یکی از راهکارهای بالا و شروع باغبانی مغزتان از همین امروز باشد.